کلاش یا کفش محلی کردستان
انسان از نخستین روزهایی که بر روی زمین راه رفتن را شروع کرد،احساس کرد بدون داشتن پوششی خاص برای پاهایش نمی تواند مدتی طولانی به حرکت خود ادامه دهد .برهمین اساس پس ازآن تلاش کرد با طرق مختلف پوششی برای پاهای خود ایجاد کند تا بدین روش راه رفتن برایش سهل تر گردد.شاید نخستین پوششی که برای مشاهده همه مطالب بروی ادامه مطلب کلیک نمایید
انسان از نخستین روزهایی که بر روی زمین راه رفتن را شروع کرد،احساس کرد بدون داشتن پوششی خاص برای پاهایش نمی تواند مدتی طولانی به حرکت خود ادامه دهد .برهمین اساس پس ازآن تلاش کرد با طرق مختلف پوششی برای پاهای خود ایجاد کند تا بدین روش راه رفتن برایش سهل تر گردد.شاید نخستین پوششی که او برای این منظور از آن استفاده کرده همان پوششی بوده که برای سترعورت هم مورد استفاده قرار می داده است .بر اساس شواهد موجود این وضعیت تا زمانی که انسان با شکار آشنا شده است ادامه داشته و برگ و پوست درختان همان گونه که تنها لباس او بوده اند تنها پاپوش وی هم محسوب می شده اند اما پس از آشنایی بشر نخستین با شکار حیوانات وضعیت فرق کرد و انسان اولیه برای پاپوش خود نیز همانند لباس خود از پوست حیوانات استفاده کرد. بعدها انسان نخستین متوجه شد که می تواند با تغییراتی در استخوان حیوانات بزرگ جثه از آن به عنوان پاپوش وکفش استفاده کند و بدین گونه صنعت کفاشی متولد شد.پس از این زایش روند تکامل صنعت کفاشی همانند تکامل زندگی بشر با شتابی فراوان دنبال شد تا جایی که اکنون کارخانه های بزرگ به صورت یک شکل و یک اندازه هزاران هزار کفش را در چند ساعت برای استفاده بشر آماده می کنند.البته هنوز هم در برخی نقاط جهان و از جمله ایران کفش های دست ساخت بشر طرفداران خاص خود را داردو برخی از مردم به ویژه در مناطق غیر شهری این نوع پاپوش ها را به کفش های یک شکل کارخانه ای ترجیح می دهند. معروفترین نوع کفش های دست دوز که در نقاط مختلف ایران دارای طرفداران پرشماری بوده وحتی برخی مردم شهر نشین نیز در روزهای گرم سال آن را به سایر انواع کفش ترجیح می دهند گیوه نام دارد.درزیر ابتدا تاریخچه تولید وساخت گیوه را در ایران مرور می کنیم و سپس به بررسی مراحل ساخت کلاش که نوعی گیوه خاص مناطق کردنشین کشور است و همچنین خصوصیات این نوع کفش می پردازیم.
تاریخچه گیوه
درباره تکامل صنعت کوچک گیوه بافی اطلاعات کمی در دست هست.گیوه، اصولا پای پوشی است سبک، بادوام و مناسب برای راهپیمایی‌های طولانی در مسیرهای ناهموار و با توجه به این خصوصیات، اغلب افراد پیدایش آن را به روزگارانی خیلی قدیم‌تر از پیدایش سایر انواع پاپوش نسبت دادهاند و همین امر باعث شده تا تولد گیوه با افسانه‌ها پیوند بخورد. کما اینکه در اکثر منابع، تولید نخستین گیوه را به گیو، پهلوان داستانی ایران (که به روایت فردوسی پسر گودرز و داماد رستم بوده است) نسبت دادهاند. مولف کتاب بهارعجم به نقل از فرهنگ قوسی نوشته: گیوه منصوب به گیو گودرز است و گیو آن را هنگام سرگردانی در توران زمین ترتیب داد و دیگران با استناد به شاهنامه و در تفسیر این نظریه عنوان کرده‌اند که گیو وقتی برای بازگرداندن سیاوش(نوه‌ی کیکاوس) و مادرش فرنگیس به ترکستان رفت هفت سال در آن دیار سرگردان بود و چون برای راهپیمایی‌های طولانی خود نیاز به پای‌افزاری بادوام، سبک و خنک داشت گیوه را بوجود آورد و بعدها همه کسانی که چنین مختصاتی را از پاپوش انتظار داشتند گیوه را انتخاب کردند و در رهگذر قرون و اعصار تغییراتی در آن بوجود آوردند. هر چند نمی‌دانیم گیوه‌های ابتدایی از چه جنسی ساخته می‌شده و چه شکلی داشته، اسنادی در دست داریم که نشان میدهد قرن هشتم هجری قمری دوران اوج استفاده از گیوه بوده و استان فارس در زمینه تولید آن مقام برجسته‌ای داشته و این معنا از آنجا استنباط می‌شود که ابوالعباس زرکوب شیرازی در کتاب شیرازنامه که در سال‌های پیش از 754 قمری نوشته شده از بازار گیوه‌دوزان در شیراز یاد کرده و در مکاتبات خواجه رشیدالدین فضل‌الله، گیوه به عنوان یکی از محصولات عمده کازرون مورد اشاره قرار گرفته است . البلخی تاریخ نویس معروف در سال 1105 میلادی متذکر می شود که غندیجان فارس (جمیله امروز) در صنعت گیوه بافی مشهور بوده است. مستوفی جغرافی نگار نیز که در سال 1340 میلادی که از آنجا بازدید کرده می نویسد که پیشه گیوه بافی در اوج تکامل بوده است. در همین خصوص عبیدزاکانی و نظام‌الدین قاری مصنف کتاب ارزنده‌دیوان البسه نیز نکاتی را متذکر شده‌اند که از خلال آنها ارزش گیوه و اینکه در آن زمان تهیه انواع دیگر کفش برای همگان مقدور نبوده است مشخص می‌گردد. از دوره صفوی به بعد به موازات سایر تغییراتی که در شئون مختلف زندگی مردم کشورمان بوجود آمد کفش نیز دچار دگرگونی‌هایی شد. در دوره صفوی طبقات بالای جامعه اغلب از کفش‌های تمام چرم استفاده کرده و مردم عادی گیوه می‌پوشیده‌اند و باز در همین دوره است که می‌بینیم در شکل و ساختمان گیوه تغییراتی رخ میدهد و پاپوش‌دوزان قدیمی تلاش می کنند تا کارآیی‌های گیوه را با موقعیت اقلیمی منطقه‌ای که در آن باید مورد استفاده قرار گیرد،تطابق دهند. در این دوره علاوه بر شیراز که دارای بازار گیوه‌فروشان بوده در اصفهان نیز بازاری برای تولید و فروش گیوه ایجاد شده و محل آن به روایت سیاحان، حوالی بازار علیقلی‌خان بوده است. در بین اسناد و مدارک دوره‌های بعدی نیز به کرات با نام گیوه، کاربردهای آن و حتی مشخصات افراد معروفی که به گیوه‌دوزی اشتغال داشته‌اند، برمی‌خوریم. زیباترین رویه گیوه در آباده، میان راه اصفهان و شیراز، بافته می شد. هم اکنون گیوه در بسیاری از مناطق کشور تولید می‌شود و قسمت‌های مختلف کرمانشاه، منطقه اورامانات، آباده، کازرون ، بهبهان و دزفول ، بخشی از اصفهان، چهارمحال و بختیاری، روستای وفس و سنجان در استان مرکزی جزو مناطق اصلی تولید گیوه در ایران هستند.
انواع گیوه
گیوه انواع گوناگونی دارد. تقسیم بندی انواع گیوه بر اساس نوع بافت رویه ،مواد استفاده در زیره وهمچنین نوع اتصال دو تکه کفش به هم می باشد.رویه‌گیوه را به شیوه بافتنی از ریسمان‌های ابریشمی یا پنبه‌ای نازک و زیره آن را گاه از چرم یا لاستیک و اغلب از لته‌های به هم فشرده و در هم کشیده می‌سازند.مهمترین انواع گیوه عبارتند از:
1.گیوه ملکی:این نوع گیوه دارای رویه‌ای نفیس و گران قیمت بوده و نوک(پنجه) درازی دارد. رویه‌اش بلندتر از گیوه‌های دیگر بوده و به قسمت پشت آن نیز یک قطعه چرم دوخته می‌شود.تخت این نوع گیوه از پارچه های نخی و لباس های مندرس کرباسی تهیه می شد که امروزه بیشتر از شلوارهای کهنه لی درساخت آن استفاده می شود به این ترتیب که پود آن از این پارچه ها و به شکل نوارهایی نازک تهیه می شود و تار آن از پوست گاو می باشد و همچنین پنجه و پاشنه تخت را نیز از پوست گاو تهیه کرده و بعد از اتصال تار و پود به هم، دور آن را حاشیه زده و اضافات آن را می برند و تخت درست می کنند که به آن « تخت کهنه ای » یا« تخت ملکی » می گویند.
2. گیوه آجیده یا آجده: تفاوت این گیوه با ملکی در این است رویه آن درشت باف بوده و کف آن هم تخت چرمی بخیه‌دار می‌باشد.
3. گیوه تخت چرمی: این نوع بسیار شبیه کفش‌های معمولی است و تخت آن چرمی می باشد. از این نوع گیوه بیشتر در شهرها مورد استفاده می شود و بر همین اساس آن را گیوه شهری نیز نامیده می‌شود .
4. گیوه لته‌ای: تفاوت اصلیش با سایر انواع گیوه دراین است که درتخت آن تنها از تکه های کهنه پارچه که در اصطلاح به آن لته‌ای گویند ،استفاده می شود.
5. گیوه تخت لاستیکی: نوعی گیوه درشت باف و ارزان قیمت است که دارای زیره‌یلاستیکی می باشد.
6. گیوه ابریشمی: نوعی گیوه تزئینی و تشریفاتی است که تخت آن چرمی یا لاستیکی است اما بافت این تخت بسیار ظریف می باشد. همچنین رویه این نوع گیوه از نخ ابریشمی رنگین بافته می‌شود و گاهی نیز با منجق‌دوزی همراه است .
7. گیوه کردی یا کلاش:این نوع گیوه که موضوع اصلی این تحقیق می باشد خاص مناطق کردنشین کشور بوده و محل اصلی تولید آن ناحیه اورامانات است . مهمترین ویژگی که کلاش را از سایر انواع گیوه مشخص می کند مواد به کار رفته در آن است.رویه این نوع گیوه از نخ پنبه ای بافته شده و زیره آن از پارچه فشرده ساخته می شود و بر همین اساس کلاش کفشی سبک،نرم ،قابل انعطاف ومتناسب با محیط کوهستانی است.
مراحل ساخت کلاش
کلاش بر خلاف سایر انواع گیوه که برای تولیدآنها باید سه مرحله ساخت زیره ،تولید رویه و اتصال دو بخش با یکدیگر را پشت سر گذاشت تنها دو مرحله ساخت دارد زیرا که‌مرحله اتصال دو بخش رویه و زیره کلاش همزمان با بافت رویه صورت گرفته و به عبارت دیگر رویه کلاش به زیره آن بافته می شود. بر این اساس باید گفت کلاش پا افزاری است که از دو قسمت عمده تشکیل شده است :1. رویه که توسط زنان روستایی با استفاده از نخ مخصوص که در محل به آن به‌ن گویند و سوزن که آن را ته‌وه‌نه می نامند، بافته می شود . 2. کف کلاش که به آن در محل ژیره‌ی‌که‌وش گویند و از تکه‌های پارچه متقال که په‌روگفته می شود، ساخته شده و نمایانگر استعداد و خلاقیت ابداع کننده آن است.
زیره کلاش را که در زبان محلی ژیره‌ی‌که‌وش می گویند از پارچه های کتانی که آنرا نم زده و با وسیله‌ای آهنی که قالب مشت است و در زبان فارسی مشته یا چرم کوب و در زبان کردی چه‌رمه‌کو می‌گویند به‌هم کوبیده و سفت کرده اند،ساخته می‌شود. با مشته همچنین چرم و زیره‌کتانی کلاش را که قطعه‌های باریک بریده وتاکرده درکنار هم قرار گرفته هستند، پیش از اینکه به صورت کتابی‌در کنار هم قرار دهند و از داخل آنها رشته‌های چرمی ویژه به نام تیره که در کردی به‌آن کاشی‌به‌ن می گویند، بگذرانند باردیگر بر روی سکوی چوبی که جلو دست دارند می‌کوبند تا کاملا فشرده شده و آماده استفاده گردد. پس از آن نوبت زنان است تارویه کلاش را از نوعی رشته به نام فریت (FRIT) دور تا دور زیره کلاش ببافند.البته پیش از آن زیره‌ها را به وسیله‌ی تکه فلزی آهنی که آن را هه سان (HASAN) می گویند ویک سر آن را با سنگ تیز کرده و روغن زده‌اند در اندازه‌های مورد نظر می برند. سپس نخ کلفتی را که از موی بز است از داخل دور تا دور زیره گذرانده تا رویه به‌آن بافته شود.سرانجام وپس از بافت کامل رویه به منظور استحکام بیشتر با سریشم که چسبی طبیعی بوده و از عناصر گیاهی و یا جانوری استخراج می‌گردد رویه را به زیره می چسبانند و همزمان طنابی که از پوست گاو تهیه شده است و به‌آن در کردی پیسه می گویند به صورت کوک وار از سه نقطه زیره کلاش عبور می داده وسپس محکم گره می زنند تا بدین گونه کفش قبل از قرار گرفتن در پا تغییر حالت ندهد.
ویژگی های کلاش
کلاش دارای ویژگی های خاصی است که باعث شده درز مان کنونی که انواع واقسام کفش های کارخانه‌ای بازار پاپوش کشور را در اختیار گرفته‌اند هنوزهم به عنوانی کفشی عمومی ونه تزیینی مورد استفاده قرار گیرد.یکی از ویژگیهای منحصر به فرد کلاش این است که این پای افزار چپ و راست ندارد و فرد می‌تواند هر لنگه از کلاش ها را در هر یک پاهایی که دوست دارد، بپوشد. این ویژگی ممتازپیش از این در تمامی انواع گیوه‌ها دیده می شد اما مرور زمان واستفاده از زیره‌های ماشینی عاملی شد تا اکنون این امربه ویژگی منحصر به فرد کلاش تبدیل گردد.یکی دیگر از ویژگیهای این پاافزار خنک بودن آن است که موجب می‌شود پا همیشه خنک باشد و از بوی بد و عرق پاها جلوگیری کند.دیگر ویژگی قابل توجه کلاش عدم رنگ پذیری آن است. این نوع گیوه بر خلاف سایر انواع دارای تنوع رنگ نبوده وتنها به رنگ سفید دیده می شود.همچنین قبل از پوشیدن این کفش باید کف آن را برروی سبزی کشید ویا در اصطلاح محلی سبزه خور کرد تا معدود منافذ باقی مانده هم پرشده وآب نتواند به کفش وارد شود.سرانجام اینکه کلاش با اینکه بخش اعظم کار بافت وتولید آن با زنان است ،کفشی مردانه محسوب می شود که نسخه‌ای زنانه ندارد.
